Malatya Deprem Tarihi 3 Mart 1893

3 Mart 1893 tarihinde meydana gelen deprem, Mamuretülaziz vilayetinin tamamını ve bu vilayete komşu bazı yerleşim birimlerini etkilemekle birlikte asıl yıkıcı etkisini Malatya sancak merkezi ile bu sancağa bağlı olan H ısnımansur (Adıyaman), Kâhta, Behisni (Besni) ve Akçadağ kazaları ile köylerinde göstermiş, birçok yerleş im biriminin harap olmasına neden olmuştur. Depremde on binden fazla bina yıkılmış ya da çeşitli oranlarda hasar görmüş; 885 kişi hayatını kaybetmiş; on binden fazla büyük ve küçükbaş hayvan telef olmuştur. Depremin artçı şokları bir y ıldan fazla devam etmiştir. Depremin kış aylarına denk gelmesi, belli bir süre çadırlarda ve barakalarda yaşamak zorunda kalan depremzedelerin yaşamlarını daha da güçleştirmiş, hatta hastalıkların yayılmasını hızlandırıcı bir etki yapmıştır. Açıkta kalan afetzedelerin sayısının fazla olması, barınma ihtiyaçlarının karşılanmasında bazı sıkıntıların yaşanmasına yol açmıştır.

Depremin büyüklüğü dikkate alınarak Mamuretülaziz vilayetinin yanı sıra bütün Osmanlı topraklarında afetzedeler adına yardımlar toplanmıştır. Malatya sancak merkezinde oluşturulan Komisyon-ı Mahsus aracılığıyla fakir afetzedelerin beslenme ve barınma ihtiyaçları giderilmiş, ayrıca kalıc ı barınakların yapılması için paralar dağıtılmıştır. Kendilerine gösterilen ilgi ve yapılan yardımlardan memnuniyet duyan afetzedeler, her fırsata Sultan II. Abdülhamid’e hayır duada bulunmayı ihmal etmemişlerdir.

Bugünkü Malatya şehir merkezi, 1840 yıl ından itibaren halkın yazlık evlerinin bulunduğu Aspuzu etrafında gelişerek büyüme imkânı bulmuştu1. Depremin yaşandığı 1893 yılında Malatya sancağı, 1878 yılında kurulan Harput merkezli Mamuretülaziz vilayetinin iki sancağından birisi idi. Malatya sancağı, 1892 yılı itibariyle sancak merkezine doğrudan bağlı 147 köyün yanı sıra Hısnımansur, Behisni, Kâhta ve Akçadağ kazalarını kapsamaktaydı. Depremin yaşandığı sırada sancakta mutasarrıf olarak Mehmed Emin Efendi görev yapmaktaydı

Malatya sanca ğı halkı, 1889-1893 yılları arasında birbiri ardı na gelen birkaç büyük afete maruz kalarak büyük acılar çekmiştir. Önce çekirge afetine3 maruz kalan Malatya’da 1889 Kasımında çıkan yangında çarşıdaki 1000’den fazla dükkân, içindeki mal ve eşyalarla birlikte bir gecede kül olmuştur. Dükkânlar kısa süre içerisinde yeniden inşa edilerek işletmeye açılmışsa da daha bir yıl geçmeden yeni bir yangın felaketi ortaya çıkmıştır. Birincisinden daha geniş alana yayılan ikinci yangın 1200 dükkânı kül etmiş tir. Bununla birlikte sancağın en önemli uğraş ve gelir kaynaklarından biri olan afyon ticaretinde durgunluk yaşanması neticesinde Malatya nerdeyse ekonomik bir felç yaşamıştır. İnsanlar eski zenginliklerinden kalan küçük miktardaki paralar ı ile iş yerlerini yeniden inşa ettirmişlerse de 3 Mart 1893 tarihinde ve kışın en şiddetli döneminde şehri harabeye dönüştüren, bu çalışmanın da konusunu teşkil eden yıkıcı deprem yaşanmıştı r5. Yine 1893 yılında, depremden birkaç ay sonra yaşanan kolera salgınında 896 kişinin hayatını kaybetmesi livada yaşanan acıyı ikiye katlamıştır

Depremin Saati, Yönü ve Etki Alanı

Mamuretülaziz Valisi Enis Bey’in 2 Mart 1893 tarihli yazısında verdiği bilgilere göre ilk deprem, 2 Mart 1893 tarihinde, Perşembe saat 01.30’dan birkaç dakika sonra yaşanmış ve küçük çapta bazı hasarları beraberinde getirmiştir. Bu depremin Malatya’da verdiği hasarın sınırlı olması , ana deprem öncesinde yaşanan bir öncü ş ok olduğunu göstermektedir. Bu öncü şok Mamuretülaziz vilayetinin merkezi Harput’ta on saniye sürerken, asıl şiddetini gösterdiği Malatya’da on beş saniye kadar sürmüştür. İlk depremden sonra Malatya’da onar dakika ara ile altı artçı şok daha yaşanmıştır10.

Malatya Mutasarrıflığını n verdiği bilgilere göre bu öncü şoklarda can kaybı yaşanmazken bazı binalarda hasar oluşmu ştur. Malatya’daki evlerin bazılarının duvarları hasar görürken, bazılarının baca ve ayvan sakfı yıkılmış, çarşıdaki iki demirci dükkânı depremin etkisiyle yıkılmaya meyilli hale gelmiştir. Söğütlü Camii, öncü şoklarda hasar gören yapılardan bir diğeridir. Bu camiinin minaresinin külahındaki taş lar yerinden oynamış ve şerefesinin etrafındaki korkuluk taşları birbirinden ayrılmıştır. Ayrıca zabıta koğuşunun üç duvarı çatlarken, Malatya hükümet konağının divanhane kubbesinin tuğlaları dökülmüş ve iki bacası yıkılmıştır11.

Malatya sancak merkezi ve dört kazas ını yerle bir eden ana deprem ise 3 Mart 1893 tarihinde perşembeyi cumaya bağlayan gece 00.59’da meydana gelmiştir. Ana depremin yönü güney batı-kuzey doğu doğrultusundadır12. Bir belgede yer alan “Şiddetli ve sürekli bir hareket (deprem) vukû’ bulduğu” ifadesinden ana depremin uzun sürdüğü anlaşılmaktadır13. Deprem, Doğu Anadolu Fay Zonu üzerinde bulunan 54 km uzunlu ğundaki Çelikhan-Gölbaşı segmentinde yaşanmıştır. Deprem bilimcileri 1893 depreminin büyüklüğünü 7.1 olarak göstermektedir14. Malatya depremine ait dalgalara ait veriler Roma, Postdam ve Strazburg rasathanelerinde kaydedilmiştir ki15 bu da depremin çok şiddetli gerçekleştiğini göstermektedir. Nitekim bir misyoner Malatya depremi için

“Sarsıntını n şiddeti o kadar fazlaydı ki, yataklarından insanların havaya fırladığı söyleniyor” ifadelerini kullanmıştır16.

Depremin etkilediği alan 240 km uzunluğunda ve 120 km geniş liğindedir. Deprem Malatya şehri ile bu şehrin güneyindeki yerleşim birimlerinde yıkıcı etki göstermekle birlikte17 Harput merkezli Mamuretülaziz vilayetinin tamam ı ile etrafındaki birçok yerleşim birimlerinde küçük çapta etkili olmuştur. Bu bağlamda Keban, Arabgir, Eğin18 , Yozgat19, Urfa, Maraş20, Elbistan, Antep, Birecik, Rumkale, Kilis, İskenderun, Antakya, Harim, İdlib, Halep ve Sivas depremin hissedildiği yerler arasındadır. Kısacas ı depremin şokları Halep’ten Sivas ve Yozgat’a kadar uzanmıştır. Adı geçen yerlerde daha hafif ş iddette kendisini hissettiren ana ve artçı sarsıntılar, can kaybına yol açmamış ise de küçük çapta bazı hasarlar meydana getirmiştir. Örneğin Urfa ve Rumkale’de birçok evin yık ıldığı bilinmektedir. Birecik’te 12 ev, Elbistan’da birkaç ev ile hükümet binası yıkılmıştı r21. Depremden zarar gören yerlerden birisi doğrudan vilayet merkezi Harput’a bağlı Şehablı köyüdür. Adı geçen köyde birkaç hane yıkılmışsa da can kaybı yaşanmamıştır. Burada evleri yık ılan afetzedeler yakındaki başka bir köye yerleştirilmiştir22. Bazı yerlerde ise deprem sadece birkaç duvarın yıkılması yla sonuçlanmı ştır23. Deprem asıl yıkıcı etkisini Malatya sancak merkezi ile bu sancağa bağlı olan Hısnımansur, Kâhta, Behisni ve Akçadağ kazalarında göstermiştir24.

Depremin Meydana Getirdiği Hasar ve Zâyiât

Mamuretülaziz Valisi Mehmed Enis Bey, depremde meydana gelen hasar ve zayiatı her fırsatta padişahın, sadrazamın ve dâhiliye nazırının bilgisine arz etmiştir. Bu bağlamda, bazen Malatya sanca ğı ve kazalarından kendisine ulaşan resmi belgeleri bir üst yazıyla göndermek, bazen de bu belgeleri özetlemek suretiyle merkezi hükümeti bilgilendirmiştir25.

Hasar ve zayiat konusunda birçok belge ve gazete haberi bulunmakla birlikte özellikle depremin hemen akabindeki ilk günlerde yaşanan hengâme ve can pazarı sırasında gönderilen bilgilerin çok sağlıklı olmadığını belirtmek

gerekir. Örneğin depremin yaşandığı gün, 3 Mart 1893 tarihinde Mamuretülaziz Valisi Enis Bey’in, Mabeyn-i Hümayun ve Sadaret makamlarına yazdığı yazılarda bu eksikliği görmek mümkündür. Bahsi geçen yazılarda sadece Malatya ve Hısnımansur kazaları hakkı nda kesin olmayan bazı bilgiler verilebilmiştir. Ayrıca bu bilgiler henüz enkaz kaldırma çalışmalarının devam etmesi sebebiyle eksik ve muğlâk bir haldedir. Çünkü Vali Enis Bey’in de ifade ettiği gibi hasar tespiti için kırsal kesime gönderilen memurlar yağan karın yolları kapaması nedeniyle henüz dönememişlerdir. Örne ğin Enis Bey’in verdiği bu ilk bilgilere göre Malatya kent merkezinde sadece 200 bina yık ılmış ve bir haylisi de yıkılmaya meyilli hale gelmiştir. Aşağıda verilen tablolardaki bilgilerle kıyaslandığında bu bilgilerin eksik ve yanlış olduğu net bir şekilde görülebilmektedir26.

Malatya Mutasarrıfı Mehmed Emin Bey’in başkanlığını yaptı ğı Malatya Musâbin Komisyonunun hazırlayarak, depremden 26 gün sonra, 29 Mart 1893 tarihinde vilayet merkezi Harput’a gönderdiği ayrıntılı hasar tespit tablosu ise hem hasar ve zayiata dair verilerin netleşmesi hem de içerdiği detaylı bilgiler açısından büyük önem arz etmektedir. Bu cetvelde Malatya sancağı ve buraya bağlı kazalarda deprem nedeniyle meydana gelen can kaybı, yaralı sayısı, yıkılan ve çeşitli derecelerde hasar gören evler, camiler, mescitler, kiliseler, hamamlar, dükkânlar, okullar, hükümet konakları, kışlalar, zabıta dairesi gibi binaların sayılarına dair ayrıntılı bir istatistik sunulmuştur. Ayrıca depremde çeşitli cins hayvanlardan kaç tanesinin telef olduğu yönünde bilgiler dahi paylaşılmıştır.

Bununla birlikte yoğun kar yağı şı nedeniyle Malatya sancak merkezine bağlı köylerden bir kısmının yollarının kapalı olması hasar tespit çalış malarını engellemiştir. Çünkü tahkikat yapmak üzere buralara giden Komisyon-ı Mahsus üyeleri Malatya’ya dönememiş, dolayısıyla bu köylerdeki hasar ve can kayıpları tabloya dâhil edilememiştir. Bununla birlikte ulaşım sağlanamayan bu köylerdeki hasar ve can kaybının diğer köylerdeki kadar olmadığı yetkililerce ifade edilmiş tir. Tabloda Malatya sancak merkezi ile buraya bağlı köyler ayrı bir tasnife tabi tutulurken, Hısnımansur, Behisni, Kâhta, Akçadağ kazaları köyleriyle birlikte değerlendirilmiştir. Tabloda yer alan başka bir husus ise Malatya sancak merkezi ile köylerinde yıkılan veya hasar gören meskenler ev olarak değil oda olarak, diğerlerinde ev olarak değerlendirilmesidir27 . Başka kaynakların Malatya merkezi ve köylerinde yıkılan ev say ılarına dair verdiği bilgiler, bu ayrıntılı tablodan çı kardığımız tablolara ilave edilerek karışıklık önlenmeye ve daha net bilgiler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu hususta özellikle The Levant Herald gazetesinin Vali Enis Paşa’nın resmi bir yazısına dayanarak aktardığı veriler Malatya sancak merkezindeki evlerin durumunu daha net ifade edebilmemizi sağlamaktadır.

Deprem en az 885 kişinin hayatını kaybetmesine ve 164 kişinin yaralanmas ına neden olmuştur. En fazla can kaybı Malatya sancak merkezi ve köylerinde yaşanmıştır. Hısnımansur ve Kâhta kazalarının da depremde ciddi kayıplar verdiği görülmektedir30. Bu arada yaralı sayıs ının az olduğu dikkat çekmektedir. İstatistiğin hazırlandığı yirmi altı günlük süreçte yaralıların bir kısmının iyileşmesiyle yaralı sayısının azaldığı tahmin etmek mümkündür.

Deprem bölgesinde 23’ü beygir, 147’si katır, 613’ü öküz, 291’i inek, 56’sı eşek, 8890’nı koyun ve keçi olmak üzere toplam 10.020 hayvan telef olmuştur. Telef olan hayvanların 3547’si Malatya sancak merkezine bağlı köylere, 3934’ü Hısnı mansur’a, 1972’si Kâhta’ya, 299’u Behisni’ye ve 268’i Akçadağ’a aittir. Telef olan hayvan sayısını n ciddi rakamlara ulaştığı görülmektedir ki, böylesi büyük bir rakamın bölge ekonomisine zararı kaçınılmazdır. Bölgenin kırsal kesiminde en önemli geçim kaynakları ndan birisinin hayvancılık olması yönüyle depremin özelde afete maruz kalan halkın, genelde ise Malatya bölgesinin ekonomisini olumsuz bir şekilde etkilediği tahmin edilebilir

Malatya sancağı genelindeki binalardan 5654’ü tamamen yıkılmış, 4488’i yıkılmaya meyilli hale gelmiş ve 3207’si tamir edilebilecek derecede hasar görmüştür. Toplamda ise 13.349 bina yıkılmış ya da çeşitli şekillerde hasar görmüştür. Bu rakamın 5973’ü Malatya sancak merkezine, 2646’sı Malatya sancak merkezine bağlı köylere, 2549’u Hısnımansur kazasına, 1104’ü Behisni kazasına, 778’si Kâhta kazasına, 298’si Akçadağ kazasına aittir.

Malatya Sancak Merkezi ile Köylerinde Hasar ve Can Kaybı

Deprem Malatya sancak merkezinde 285 kişinin hayatını kaybetmesine, 77 kişinin de yaralanmasına sebep olmuştur37. The Levant Herald gazetesinin haberine göre kent merkezinde deprem en fazla Ermenilerin oturduğu mahalleleri etkilemi ştir. Habere göre depremde ölen Ermeni sayısı 123’tür ve Ermeni evlerinden 400’ü tamamen yı kılmış, 400’ü tamir edilebilir derecede hasar görmüş ve 400’ü de kısmen hasar görmüştür. Şehirdeki Türk Mahallesi ise çok ciddi oranda hasar görmemiştir38. Harput’ta görev yapan Amerikan misyoneri Dr. Barnum da Malatya kentinde Ermenilerin yaşadığı kesimin daha fazla etkili olduğunu ifade etmiştir. Bununla birlikte Dr. Barnum’un depremin yaşandığı gün Malatya’daki Protestan Ermeni Cemaatinden 180 kişinin hayatını kaybettiği ve 300 kişinin yaralandığına dair verdiği bilgilerin pek gerçeği

yansıtmadığı ve bir tahminden öteye gitmediği, yukarıda verdiğimiz resmi istatistiklerden anlaşılmaktadır39.

Malatya kentinin (sancak merkezinin) deprem sonrasında tam bir harabeye döndü ğünü söylemek mümkündür. Nitekim Malatya kent merkezinde deprem öncesi ev sayılar ı ile deprem sonras ı durumu göz önüne alındığında, kentte yıkılmadık ya da hasar görmedik ev kalmadığı anlaşıl ır. Mamuretülaziz Valisi Enis Bey’in 21 Mart 1893 tarihinde Sadaret Makamı na gönderdiği yazı sına göre Malatya kentinde deprem öncesinde 10.400 küsur göz odaya sahip 4864 ev bulunmaktadı r. Depremde mevcut evlerdeki odalar ın 2885’i tamamen harap olmuş, 5690’ı yı kılmaya meyilli hale gelmiş ve 1900 küsuru tamir edilebilecek derecede hasar görmüştür40. Yukarıdaki rakamları topladığımızda 10.475 rakamını elde edilmektedir ki, bu da Malatya kentindeki evlerde bulunan odaların toplamı na eşittir. The Levant Herald gazetesi muhabirinin 1 Nisan 1893 tarihinde resmi bir rapora dayanarak verdiği bilgiler de bizi aynı sonuca götürmektedir. Habere göre Malatya sancak merkezindeki evlerin 1400’ü tamamen yıkılırken, 1485’i yıkılmaya meyilli hale gelmiş, geri kalan kısmı tamir edilebilir derecede az ya da çok hasar görmüştür. Diğer bir ifadeyle Malatya kentindeki mevcut evlerin yaklaşı k üçte ikisi yıkılmış ya da oturulamayacak hale gelmiş iken geri kalan kısmı tamir edilebilecek durumdadır.

Malatya sancak merkezindeki 960 dükkânın 126’sı harabeye dönmüş , geri kalanı ise az ya da çok hasar görmüştür. Kentteki bedesten, 30 dükkân ve 4 mağazasıyla birlikte kısmen yıkılan yerler arasındadır41. Kentteki 5 adet kargir cami42, 26 ahşap mescit tamamen yıkı lırken, cami ve mescitlerden 13’ü kısmen hasar görmüştür43. Kentte bulunan 6 kilise içerisinden Protestan kilisesi tamamen yıkılırken, 3 kilise yıkılmaya yüz tutar derecede tehlikeli hale, 2 kilise ise tamire muhtaç hale gelmiştir44 . Arşiv kayıtlarından anlaşıldığı üzere kâgir kiliseler yık ılmış ya da büyük hasar görmüş iken iki ahşap kilise daha az hasara uğramıştır. Kentte altısı Müslümanlara ait rüştiye ve ibtidaiye okulu, dördü gayrimüslim okulu olmak üzere 10 okul tamamen yıkılırken, Müslüman okullarından üçü, gayrimüslim okulları ndan ikisi çeşitli derecelerde hasar görmüştür. Ayrıca hamamlardan ikisinin tamamen, ikisinin kısmen yıkıldığını; hanlardan ikisinin kısmen harap olduğunu, dördünün de tamir edilebilecek

derecede hasara uğradığını görmekteyiz45. Depremde hasar gören yerlerden birisi de Malatya’daki hapishane idi46.

Malatya sancak merkezine bağlı köylerin durumu kentten daha kötüdür. The Levant Herald gazetesi muhabirinin verdiği bilgilere göre köylerdeki hasar Malatya kentindekinden daha fazladır. Aynı gazetenin verdiği bilgilerden anlaşıldı ğı üzere Malatya bölgesindeki köylerin 62’si depremden çok ciddi biçimde etkilenmiş tir. Sancak merkezine bağlı köylerde mevcut olan 2600 evin hepsi ya tamamen yıkılmış ya da kullanı lamayacak derecede hasar görmüştür47. Oda olarak ele aldığımızda ise yaklaşık 2600 evde bulunan odalardan 2512’si tamamen, 3534’ü kısmen olmak üzere 6046 odanı n yıkıldığı ya da yıkılmaya meyilli hale geldiği görülmektedir48. Diğer bir ifadeyle köylerde tamir edilebilecek mahiyette bir ev ya da oda dahi kalmamıştır. 285 kişinin hayatını kaybettiği ve 77 kişinin ağır bir şekilde yaralandığı Malatya sancağına doğrudan bağlı köylerde iki cami, bir kilise ve bir okul da tamamen yıkılan yerler arasındadır49.

The Levant Herald gazetesi de bu köyler hakkında bazı bilgiler vermektedir. Türk köylerinin Ermenilerinkine nazaran daha fazla hasar gördüğünü belirten gazeteye göre Malatya’nın arkasında ve dağ eteğindeki altı ya da sekiz Türk köyü çok fazla can kaybı yaşamış ve büyük hasar görmüştür50. Dördüncü Ordu-yı Hümayun Müşiri Zeki Paşa’nın 34. Fırka Kumandanlığından aldığı bilgilere dayanarak yazdığı 7 Mart 1893 tarihli telgraf, Malatya sancak merkezine bağlı bazı köylerin depremde gördüğü zarar hakkında ayrıntılı bilgi içermesi açısından

önem  arz  etmektedir.  Buna  göre  Malatya’nın  Porga,    Yügriti Koltikler, Aşağı Koltikler,  Buraklar? ile Yukarı Kozluk köylerindeki evlerin tamamı yık ılmıştır. Bu altı köyde toplam 73 kişi hayatını kaybetmiştir. Abdülharab isimli, 70-80 evi barındı ran, Malatya ve Hısnı mansur’un ortasında bulunan Kürt köyü harap olan yerler arasındadır. Bu köyde sadece iki hane halkı kurtulabilmiştir. Halikan (Yaygın) köyünün ise yarısı harap olmuş ve 48 kişi hayatını kaybetmiştir.

17 Nisan 1893, sayı: 3987
Masis gazetesi
Malatya depremi nedeniyle oluşan felaketler için özel bir komisyon tarafından hazırlanan rapora göre toplam 885 kişi ölmüş, 164 kişi yaralanmış, 7262 göz oda ve 2719 ev tümüyle viraneye dönmüştür. 10020 çeşitli hayvan ise yıkıntılar arasında kalarak yok olmuştur. 31 cami tamamıyla viraneye dönüşmüş, 95 cami kısmen yıkılmış ve 13 cami ise kısmen zarar görmüştür.

Derleme : Turgay Simavi  — malatyasiyaset.com